Mahmudxo‘ja Behbudiy

Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) – Turkiston jadidchilik harakatining eng yetuk namoyandalaridan biri, ma’rifatparvar,  dramaturg va noshir. U xalqni ilm-ma’rifat bilan tanishtirish, eskirgan urf-odatlardan xalos bo‘lish va millatni taraqqiyot sari yetaklashga intilgan fidoyi ziyolilardan edi

Mahmudxo‘ja Behbudiy 1875-yilda Samarqand shahrida tug‘ilgan. Otasi Behbudxo‘ja – din va ilm ahliga mansub, yirik ulamolardan biri bo‘lib, o‘g‘lining yaxshi ta’lim olishiga katta ahamiyat bergan.

Behbudiy dastlab eski usul maktabida tahsil olgan, keyinchalik Samarqand madrasalarida diniy va dunyoviy fanlarni o‘rgangan. U arab, fors va rus tillarini mukammal bilgan, Buxoro, Toshkent va boshqa shaharlarda ilm izlagan. Shuningdek, Rossiya va boshqa xorijiy davlatlarga sayohat qilib, dunyodagi taraqqiy topgan jamiyatlar tajribasini o‘rgangan. Ayniqsa, Usmonli davlatining ta’lim tizimi unga katta ta’sir ko‘rsatgan.

Behbudiy jadidchilik harakatining yetakchilaridan biri bo‘lib, o‘z hayotini xalqni ma’rifat bilan uyg‘otishga bag‘ishlagan. U eski usul maktablarining savodsizlik va johillikni saqlab qolishini tanqid qilib, yangi usul maktablarini ochishga bel bog‘lagan. 1903-yilda Samarqandda ilk jadid maktablaridan birini tashkil qilgan. Ushbu maktabda dunyoviy fanlar – matematika, geografiya, tarix va tabiiy fanlar o‘qitilgan.

Behbudiy xalqni o‘qitish uchun darsliklar yozgan. Masalan, u «Muntaxabi jug‘rofiyai umumiy» (1903) nomli dunyo geografiyasiga oid kitob yozib, o‘quvchilarga yangi dunyoqarashni singdirishga harakat qilgan. Uning sa’y-harakatlari natijasida Samarqand va boshqa hududlarda jadid maktablari soni oshgan.

Behbudiy matbuot sohasida ham katta faoliyat yuritgan. U o‘z fikrlarini keng ommaga yetkazish uchun gazeta va jurnallar chiqarishga e’tibor bergan.

«Oyna» jurnali (1913–1915)

1913-yilda Behbudiy «Oyna» jurnalini nashr etishni boshladi. Bu jurnal Turkistondagi birinchi jadid gazetalardan biri bo‘lib, unda siyosat, madaniyat, ma’rifat va iqtisodiy masalalar yoritilgan. Behbudiy bu jurnal orqali xalqni milliy uyg‘onish, taraqqiyot va ta’lim sari yetaklashga harakat qilgan.

1913-yilda u «Samarqand» gazetasini ham nashr etgan. Bu nashrlar Turkiston jadidchiligida muhim o‘rin tutib, rus mustamlakachiligiga qarshi fikrlar, milliy o‘zlik va ma’rifat masalalarini yoritgan.

Behbudiy o‘zbek adabiyotida ilk sahna asarini yaratgan dramaturglardan biri hamdir. Uning «Padarkush» («Otani o‘ldirgan») dramasi 1911-yilda yozilgan bo‘lib, o‘zbek teatrining dastlabki namunalaridan hisoblanadi.

«Padarkush» dramasi johillik va bilimsizlik natijasida o‘z otasini o‘ldirgan o‘g‘il fojiasi haqida. Asarda eski qarashlarning zararli oqibatlari, millatning orqada qolishiga sabab bo‘layotgan muammolar ko‘rsatilgan. Behbudiy bu asar orqali xalqni ilmga, ma’rifatga, yangicha hayotga da’vat etgan.

«Padarkush» sahnalashtirilgach, Turkiston aholisi orasida katta shov-shuvga sabab bo‘lgan va teatrning rivojlanishiga turtki bergan.

Behbudiy Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatini ochiq tanqid qilgan. Uning fikricha, Turkiston xalqlari jaholat va qoloqlikdan chiqish uchun avvalo ilm-ma’rifatga intilishi, o‘zini anglab yetishi kerak edi. U diniy va dunyoviy bilimlarni uyg‘un holda rivojlantirish tarafdori bo‘lgan.

U 1917-yilgi Fevral inqilobidan keyin tashkil topgan Muvaqqat hukumat va keyinchalik Turkiston muxtoriyati tarafdori bo‘lib, milliy ozodlik harakatlarida faol ishtirok etgan.

1919-yilda Behbudiy Toshkentdan Qozog‘istonning hozirgi Turkiston shahri yaqiniga kelganida bolsheviklar tomonidan hibsga olingan. Uni bosmachilarga yordam berganlikda ayblab, tez orada otib tashlashgan. Bu xalqimizning ulkan ziyolisidan judo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.

Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek jadidchilik harakatining eng yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, uning merosi bugungi kunda ham dolzarb.

O‘zbek matbuoti – «Oyna» va «Samarqand» kabi nashrlar orqali xalq ongini o‘zgartirishga harakat qilgan.

Jadid maktablari – u ochgan yangi usul maktablari Turkistonda ta’lim tizimini rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatgan.

O‘zbek dramaturgiyasi – «Padarkush» o‘zbek teatri taraqqiyotiga asos solgan.

Milliy ong – uning asarlari va faoliyati milliy o‘zlikni anglash jarayoniga katta hissa qo‘shgan.

Bugungi kunda Behbudiy nomi maktablarga, ko‘chalarga berilgan, uning asarlari o‘rganilmoqda va u ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan fidoyi inson sifatida yodga olinmoqda.

Xulosa

Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek xalqining uyg‘onish va taraqqiyot sari intilishida katta hissa qo‘shgan. Uning matbuot, dramaturgiya, ta’lim va ma’rifat sohasidagi xizmatlari, mustamlakachilikka qarshi kurashdagi faoliyati uni o‘zbek jadidchilik harakatining yetakchilaridan biriga aylantirdi.

Uning fikrlari va ishlari bugungi kun uchun ham dolzarb bo‘lib, millatni ilm-ma’rifat orqali rivojlantirish g‘oyasi haligacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

Bilim yurti mudarrisi Suyarov Akramxon